شرح کلمات و اصطلاحات تعيين کننده هويت بزرگان
[استدعا ميکنم بی حب وبغض نظر بدهيد؛اين يک متن پيشنهادی است ؛وپس از نظر شما، نهائی ميشود.اين مطلب را برای مقدمه بزرگان قاين جلد سوم نوشته ام ]
برای تاريخ نويسان و شرح حال نگاران و زندگينامه نويسان ،کلمات و اصطلاحاتی که برای تعيين هويت افراد و انتساب آنان به روستاها و شهرها و کشورها، درمنابع ومآخذبه کار می رود، حائز اهميت است.به صرف اينکه به دنبال نام يکی از بزرگان،اسم يک محل ذکر شود،نمی توان او را به آن محل منسوب کرد.چنانکه بيشتر فقيهان ايرانی به دنبال نام خود از پسوند کلمه نجفی،يا قمی و اصفهانی،وهروی وغيره، استفاده می کرده اند؛ و مراد آنان اين بوده که در آن حوزه ها درس خوانده اند.نه آنکه اهل آن شهرها باشند.سکونت طولانی مدت باعث می شد تا هم خود و هم ديگران آنان را نجفی،قمی،مشهدی واصفهانی بخوانند اما فی الواقع اين کلمه ها يک کلمه مستور را در دل خودهمراه داشته است. يعنی النجفی،القمی،المشهدی، الاصفهانی «مسکناً» نمونه اين نوع نگارش را،در شرح حال آقا خليل قاينی مشاهده ميکنيد.به همين دليل برخی از عالمان برای رفع اشتباه کلمه های مستور را در پسِ نام بزرگان آورده اند ؛تا رفع اشتباه بشود.مانند اين عبارت ها :
مثال اول:«الحکيم الطيب الماهر الاديب الشاعر صالح بن محمّد صالح القائنی اصلاً الهروی مولداً و الباختری مسکنا» نک: الذريعه،ج 15، ص 346،رديف 2222.در اين جمله صراحتاً ذکر شده که اين شخص اهل قاين است؛ در هرات به دنيا آمده (زيرا پدرش درمرکز سياسی کشور که هرات بوده زندگی ميکرده است) وپس ازآن درباختر ؟ زندگی کرده است.عيناً مانند فرزندان ما که درتهران (ياخارج از ايران)به دنيا امده اند ودرشناسنامه تهران قيد شده ولی من خودم قاينی ام وبعداز سالها سکونت درتهران به قاين برگشته ام .
مثال دوم:«الدرخشی القاينی»
اين جمله به معنی آن است که درخش جزوِ قاين است (اين حکايت مربوط به دوره زندگی شخصيّت مورد نظر بوده است (در حال حاضر باتوجه به قوانين ومصوبات تقسيم کشوری درخش در حوزه جغرافيائی شهرستان درميان قرارگرفته است)و چون درخش ناشناخته بوده،به وسيله قاين معرفی شده است.در دو سه دهه اخير شهرت قاين حتی بيشتر از بيرجند بوده است وبزرگان بيرجند را با معرفی قاين می شناخته اند .دکتر منصف به همين علت نام کتاب خود را امير قائن گذاشته بود.البته اين قاعده ها استثنا هم دارد اما در فرهنگ شرح حال نويسان و فهرست نگاران به همان منظوری که ياد شد،به کار می رود.
مثال سوم: «القائنی البيرجندی»
اين جمله به معنی آن است که شخصيت مورد نظر اهل قاين و لی ساکن بيرجند است.مرحوم شيخ آقا بزرگ عبارت ياد شده را به همين معنی درباره آقا شيخ محمّد باقر گازاری قاينی به کار گرفته است ( به عنوان نمونه می توانيد به ج 6 الذريعه ص 99 ذيل الحاشية علی ..نگاه کنيد) و اين سبک، بين علماء مرسوم است .حضور بلند مدت آقا شيخ محمّد باقر در بيرجند وی را به بيرجندی مشهور ساخته بود ؛ چنانکه حضور ملای روم در قونيه وی را به رومی و قونوی معروف کرده است ؛و حال آنکه او ايرانی و اهل بلخ (افغانستان فعلی) است.حضور وفوت بوعلی سينا در شهر همدان اورا همدانی جازده است؛ وحال آنکه او همدانی نيست..
گاهی عبارت ياد شده،بر عکس معنی می دهد مثل «الفرهانی القاينی» در حالی که.. قاينی است و لی ساکن فراهان بوده است.انتساب را در چنين وضعی بايد از قراين ودلايل ديگری به دست آورد که خوشبختانه در منابع ومآخذ موجود است و مثلاً وقتی خود آقا شيخ محمد باقر خودرا قاينی معرفی ميکند ،چه جای ترديد ی باقی می ماند.چنانکه اشاره کرده ام،از اين اصطلاح به تنهايی نمی توان هويت ملی بزرگان را تعيين کرد و به ديگر جمله ها،اصطلاح ها ،موجود درمنابع ومآخذ ،نياز دارد.
چون اساس کار برای انتساب بزرگان ،مجموعه دلايل،قراين ومستندات علمی است، از اينرو گاه ميشود که علی رغم وجود کلمه القاينی در پس نام بزرگان من آنهارا بيرجندی ميدانم. مانند آقا سيد علی مدد.بنا براين،چه بساکلمه القاينی يا البيرجندی به دنبال نام شخصيتی ذکر می شود و يقيناً اهل قاين يا بيرجند نيست و اين پسوند بر پايه مسامحه به کار می رود.چنانکه درباره آقا سيد ابوطالب کلمه البيرجندی ذکر شده است و حال آنکه قاينی است و هيچ ترديدی در اين انتساب وجود ندارد.اين کلمه از آنجا برآمده که او مدت کوتاه ومتناوبی (ششماه درقاين-ششماه دربيرجند) درشهر بيرجند که مرکز ولايت قاين ياقاينات بوده سکونت داشت.
نيز درباره آقا شيخ هادی و سيد علی مدد که بيرجندی محسوب می شوند،به دنبال نام آنان القاينی ذکرشده است.به عنواان مثال در کتاب الذريعه همه جا به دنبال نام آنان پسوند القاينی آمده است،شکی نيست که شيخ هادی قاينی نيست.انتساب شخصيت هابه قاين يا بيرجند برخلاف سبک وروال تحقيق کاری است غير اخلاقی و برای زادگاه من يا جای ديگر هيچ فضيلتی ايجاد نخواهد کرد،که به قول معروف
گيرم پدر تو بود فاضل از فضل پدر ترا چه حاصل
اما واقعين همين است که نگارنده،به قلم آورد.
اين اصطلاحات را بدان جهت توضيح دادم که در فاصله چاپ جلدهای اول و دوم بزرگان و تاريخ قاين چند اثربه چاپ رسيد و نويسندگان کم اطلاع واحياناً ناسيوناليست آنها ،هيچ دقتی به کار نبردند و بی توجه به مجموعه منابع مآخذ و بدون تأمل و تفکر – خارج از سبک وروال پژوهش- مطالبِ خود را يادداشت کرده بودند .
مثال چهارم:
«سيد يوسف بن محمّد الحسينی الجنابذی القاينی الخراسانی الاصفهانی» الذريعه، ج 18، ص 180، شماره رديف 1291
اين آقا سيّد يوسف اهل روستای باراز از توابع بخش مرکزی حاليّه قاين است. واموال واولاد او الآن هم در باراز موجود است.ولی درپس نام او: گناباد-قاين-خراسان-واصفهان درج شده است.آقا سيّد يوسف براثر وبا در اصفهان فوت ميکند و همانجا دفن ميشود .من سر گور وی رفته ام وبا برخی از نواده های او که امروز به خراسانی معروف اند،ديدار کرده ام .تصريح داشتند اهل قاين اند وبا يکی از فاميل های قاينی خود ملاقات داشته اند.ولی چون آقا سيّد يوسف در اصفهان به خراسانی مشهور بوده درشناسنامه اولاد او همين کلمه درج شده است.
مثال پنجم “شيخ محمّد علی قاينی (ميرزا محمّد هراتی) اين شخص همه جا قاينی معرفی شده است ولی من دلايلی پيداکردم که اورا خوسفی معرفی ميکند.بنابر اين به صرف اينکه در پس نام کسی شهری يا روستائی ذکر بشود دليل انتساب شخص به آن نقطه نيست وبايد دقت به خرج داد وحساب شده نوشت.
منابع دست دوم واستنادات بی پايه :
اين اشتباه را البته نويسندگان باسوادی مثل آيتی گازاری قاينی بيرجندی هم مرتکب شده اند. مرحوم آيتی مهموئی بيرجندی شخصی به نام قسمی را که کرمانی بوده است ،بيرجندی به حساب آورده و حال آنکه همورا عبدالحسين آيتی يزدی، اهل يزد به شمار می آورد ولی آقابزرگ وی را کرمانی می داند (نگاه کنيد به الذريعه ج 9،ص 882،رديف5861)
شيخ آقابزرگ تهرانی هم از اين لغزشها دارد. اودر باره مولی عبدالجواد آفريزی قاينی نوشته:« الفريزی البيرجندی» ! (الذريعه ،ج 11 ص 150) يا شيخ جعفر سبحانی تبريزی آقاسيد ابوطالب را بيرجندی رقم زده است.(طبقات الفقهاء،ج13،ص45)
اگر قرار باشد کس را به زادگاه او نسبت بدهيم بايد بگوييم اهل خود شهر است يا اهل روستا ونام روستای اورا درپس نام اش بياوريم.
Seyed Mohsen Saeidzadeh 